«Сёння гэта адзіны, што застаўся, бяспечны спосаб узаемадзеяння з уладай». Праваабаронцы распавядаюць пра права на галасаванне

Першыя выбары* пасля крызісу 2020 года прызначаныя на 25 лютага 2024 года. Гэта будзе адзіны дзень галасавання: выбары дэпутатаў у Палату прадстаўнікоў і мясцовыя саветы ў Беларусі. Ва ўмовах практычна поўнай "зачысткі" палітычнай прасторы праваабаронцы заяўляюць, што ўжо на дадзеным этапе электаральнай кампаніі нельга казаць пра рэальныя выбары. У той жа час яны адзначаюць, што ў Беларусі для многіх грамадзян магчымасць прыйсці на ўчастак для галасавання і неяк выказаць сваю палітычную пазіцыю ў бюлетэні — сёння адзіны бяспечны спосаб узаемадзеяння з уладай.

З экспертамі кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары" разбіраемся, што такое індывідуальнае выбарчае права, ці магчыма сёння ў Беларусі абараніць свой голас і гаворым пра іншыя актуальныя пытанні права на галасаванне.

Што такое "выбарчае права"? Хто можа галасаваць у Беларусі?

Тэрмін "выбарчае права" выкарыстоўваецца ў двух розных сэнсах.

Выбарчае права ў аб'ектыўным сэнсе — гэта нормы, што рэгулююць правядзенне выбараў. Яны ў асноўным утрымліваюцца ў Выбарчым кодэксе і падзаконных актах. У гэтым сэнсе мы гаворым пра "змены ў выбарчым праве" або пра "ўдасканальванне выбарчага права", што перыядычна рэкамендуюць Беларусі нацыянальныя назіральнікі і міжнародныя арганізацыі, напрыклад, БДІПЧ АБСЕ.

Выбарчае права ў суб'ектыўным сэнсе — гэта індывідуальнае права чалавека абіраць (актыўнае выбарчае права) і быць абраным (пасіўнае выбарчае права) у органы дзяржаўнай улады. У такім кантэксце мы гаворым пра "пазбаўленне выбарчага права" або "рэалізацыю выбарчага права". Менавіта ў такім сэнсе выбарчае права ў нас "усеагульнае", г.зн. ім валодаюць нібыта ўсе. У той жа час, ёсць некаторыя "натуральныя" абмежаванні: напрыклад, згодна з арт. 4 Выбарчага кодэкса, выбарчае права належыць грамадзянам Беларусі, якія дасягнулі 18 гадоў. У цэлым, пазбаўленне выбарчых правоў, згодна з міжнародным стандартам, можа быць абумоўлена толькі дзвюма прычынамі: рашэннем суда аб недзеяздольнасці чалавека або асуджэннем яго за здзяйсненне цяжкага злачынства. Замежнікі, як правіла, не галасуюць на выбарах у вышэйшыя органы ўлады, аднак яны могуць галасаваць у шэрагу краін на мясцовых выбарах, калі маюць дазвол на пастаяннае пражыванне. У Беларусі, напрыклад, у мясцовых выбарах могуць прымаць удзел толькі грамадзяне Расійскай Федэрацыі. Абмежаванне выбарчых правоў у Беларусі зведзена да таго, што ў Беларусі не маюць права абіраць і быць абранымі грамадзяне, прызнаныя судом недзеяздольнымі, а таксама асобы, якія змяшчаюцца па прысудах у месцах пазбаўлення волі (хоць згаданыя вышэй стандарты прадугледжваюць, што пазбаўленне выбарчых правоў можа быць абумоўлена асуджэннем толькі за здзяйсненне цяжкага злачынства).

Ці можна казаць, што сёння ў нашай краіне ёсць умовы для рэалізацыі выбарчага права?

Як паказана ў першай справаздачы кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары", выбары*2024 у Беларусі пачынаюцца ва ўмовах бесперапынных рэпрэсій, ва ўмовах фактычнай адсутнасці свабоды выказвання меркавання, мірных сходаў і асацыяцый, у атмасферы татальнага страху і ў зачышчаным палітычным полі. Любая свабодная і справядлівая выбарчая кампанія прадугледжвае, перш за ўсё, умовы, калі ў поўнай меры рэалізуюцца палітычныя і грамадзянскія правы і свабоды. Сітуацыя з правамі чалавека ў Беларусі з'яўляецца крытычнай, у такіх умовах ужо цяпер немагчыма казаць пра рэалізацыю грамадзянамі выбарчых правоў, а пра выбары*2024 — як пра свабодныя, справядлівыя і дэмакратычныя.

Сітуацыя напярэдадні выбараў*2024. Першая справаздача кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары"

Экспертная місія па маніторынгу выбараў*2024 ажыццяўляецца Беларускім Хельсінкскім Камітэтам і Праваабарончым цэнтрам "Вясна" ў межах кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары".

Як расцэньваць пазбаўленне выбарчага права беларусаў_к за мяжой?

Не ўсе краіны забяспечваюць сваім грамадзянам за мяжой магчымасць удзельнічаць у выбарах, што часта абумоўлена асаблівасцямі гісторыі і дэмаграфіі (напрыклад, ёсць краіны ў якіх замежныя дыяспары значна больш насельніцтва ўнутры краіны). Як адзначаюць праваабаронцы, у цэлым няма такога міжнароднага стандарту — забяспечыць магчымасць прагаласаваць за мяжой. Але ў дачыненні да Беларусі варта адзначыць адну важную акалічнасць: пратэставаўшы фактычна такі прыём падчас "рэферэндуму" 2022 года, нарматыўна-замацаванае рашэнне не адкрываць выбарчыя ўчасткі за мяжой прынятае ўпершыню за ўсю савецкую і постсавецкую гісторыю.

"Безумоўна яно пагаршае становішча грамадзян Беларусі, якія знаходзяцца за мяжой, па сутнасці адбіраючы ў іх права, якім яны валодалі раней. З улікам дадзеных аб масавай вымушанай эміграцыі пасля пратэстаў 2020 года, можна казаць аб прамой дыскрымінацыі беларусаў, што з'ехалі па прыкмеце палітычных поглядаў", — заяўляюць праваабаронцы.

У 2020-м годзе многія паверылі, што іх голас можа нешта вырашыць. Але пасля масавага расчаравання цяпер многія беларусы_кі кажуць, што хочуць падчас выбараў* з'ехаць за мяжу або са сваіх гарадоў. Што цяпер выбары* для беларусаў_к у Беларусі?

Дзяржава, якая абвяшчае сябе дэмакратычнай, гарантуе грамадзянам магчымасць удзелу ў ажыццяўленні ўлады наўпрост ці праз сваіх прадстаўнікоў. Выбары павінны быць не дарагім рытуалам, але спосабам вызначыць, каго грамадзяне жадаюць бачыць сярод такіх прадстаўнікоў і выразнікаў сваёй волі. Так, ва ўмовах зачысткі палітычнай прасторы мы не можам казаць пра рэальныя выбары. У той жа час, для многіх грамадзян магчымасць прыйсці на ўчастак для галасавання і неяк выказаць сваю палітычную пазіцыю ў бюлетэні — адзіны, што застаўся, бяспечны спосаб узаемадзеяння з уладай. Які б спосаб дзеяння ні быў абраны чалавекам (удзел ці не ўдзел у выбарах*), праваабаронцы будуць назіраць за тым як дзяржава забяспечвае (ці не забяспечвае) магчымасць рэалізацыі гэтага важнага палітычнага права.

Як паказвае шматгадовая практыка правядзення выбараў і назірання праваабаронцаў, у Беларусі выкарыстоўваецца адміністрацыйны рэсурс на выбарах. Галасаванне — права або абавязак?

Выбарчыя правы, як і любыя іншыя правы чалавека — праява свабоды чалавека. Гэта значыць, толькі сам чалавек можа вырашаць, ці скарыстацца сваім правам. Выбарчы кодэкс у арт. 5 прама паказвае: "Выбары [...] з'яўляюцца свабоднымі: выбаршчык [...] асабіста вырашае, ці ўдзельнічаць яму ў выбарах, [...], за каго галасаваць на выбарах". Прымус да ўдзелу ў выбарах на любым этапе (фармаванне камісій, збор подпісаў, галасаванне), якое звычайна называюць змякчэлай фармулёўкай "выкарыстанне адміністрацыйнага рэсурсу" на самай справе з'яўляецца дзеяннем, што караецца згодна з Крымінальным кодэксам.

Артыкул 191 Крымінальнага кодэкса наўпрост забараняе "перашкоду ажыццяўленню грамадзянінам Рэспублікі Беларусь права свабодна абіраць і быць абраным". Артыкул 49 Выбарчага кодэкса паказвае, што адказнасць у адпаведнасці з заканадаўствам Беларусі надыходзіць для асоб, "якія перашкаджаюць свабоднаму ажыццяўленню грамадзянінам Рэспублікі Беларусь права свабодна абіраць і быць абраным", а таксама "парушылі таямніцу галасавання". Калі хтосьці, ад каго вы адміністрацыйна залежыце (кіраўніцтва арганізацый, выкладчыкі, вышэйстаячыя структуры), спрабуе прымусіць вас зрабіць нешта ў рамках выбарчай кампаніі, скажыце, што вы памятаеце пра сваё права гэта рабіць і будзеце самі вырашаць ці рабіць, калі і ў якой форме. Аб усіх выпадках ціску, прымусу ці іншых злоўжываннях паведамляйце кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары". Форму і інструкцыю аб тым, як бяспечна перадаць нам інфармацыю можаце знайсці тут.

У цяперашніх умовах магчыма абараніць свой голас на выбарах*? Якія ёсць механізмы і наколькі яны бяспечныя?

Міжнародныя стандарты мяркуюць, што на абароне правоў чалавека, у тым ліку выбарчых правоў, стаіць у першую чаргу незалежны суд. Парушэнні выбарчых правоў павінны аператыўна разглядацца судом, з захаваннем правіл справядлівай судовай працэдуры. Фармальна, Выбарчы кодэкс Беларусі прадугледжвае і магчымасць пазасудовага абскарджання ў вышэйстаячую выбарчую камісію, і судовага абскарджання, але на практыцы гэтыя нормы не ўжываюцца.

"На вялікі жаль, у сітуацыі прававога дэфолту, калі не працуюць гарантыі справядлівай судовай працэдуры і працягваюцца рэпрэсіі ў дачыненні да любых дзеянняў, што ўспрымаюцца ўладамі як палітычныя, большасць інструментаў абароны свайго голасу беларусам недаступныя. Больш за тое, падача скаргі можа стаць падставай для пераследу чалавека. У той жа час важна дакументаваць парушэнні, каб мець магчымасць інфармаваць і беларускае грамадства, і міжнародныя структуры аб тым, што адбываецца ў краіне. Менавіта таму кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары" збірае інфармацыю аб парушэннях ад усіх неабыякавых людзей", — адзначаюць праваабаронцы.

Інструкцыі як бяспечна перадаць нам інфармацыю — тут.

Ці ёсць адрозненні ў галасаванні датэрмінова або ў асноўны дзень?

Датэрміновае галасаванне лягчэй выкарыстоўваецца для выбарчых фальсіфікацый (укідаў бюлетэняў, маніпуляцыі яўкай) асабліва ў сітуацыі адсутнасці незалежнасці выбарчых камісій і нядопуску незалежных назіральнікаў. Таму тым выбаршчыкам, якія вырашаць удзельнічаць у галасаванні, кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары" рэкамендуе прыходзіць у асноўны дзень галасавання.

У многіх краінах ёсць практыка датэрміновага галасавання. Яна дазваляе пашырыць колькасць выбаршчыкаў, якія збіраюцца ўзяць удзел у галасаванні, і такім чынам забяспечыць як мага больш шырокае кола выбаршчыкаў магчымасцю ўдзельнічаць у палітычным жыцці краіны з дапамогай выбараў, але якія па нейкіх прычынах не могуць прагаласаваць у асноўны дзень.

На гэтых выбарах* упершыню змогуць галасаваць асобы, якія ўтрымліваюцца пад вартай у СІЗА. Як гэта варта расцэньваць?

Рэкамендацыя прыбраць абмежаванне на ўсеагульнасць выбараў для асобаў, якія ўтрымліваюцца пад вартай (г.зн. для тых, хто чакае суда і значыць, у адпаведнасці з прынцыпам прэзумпцыі невінаватасці, не можа лічыцца злачынцам) пасля кожных выбараў давалася і нацыянальнымі назіральнікамі, і місіямі БДІПЧ АБСЕ. Гэта нарэшце было зроблена ў новай рэдакцыі арт. 64 Канстытуцыі прынятай у 2022 годзе. Такая норма права сапраўды можа разглядацца як прагрэсіўная. Гэта новаўвядзенне дазволіла экспертам Нацыянальнага індэкса правоў чалавека падняць ацэнку па адпаведным крытэры (гл. ацэнку па "праве браць удзел у вядзенні дзяржаўных спраў", раздзел "права абіраць і быць абраным").

У той жа час на ўзроўні правапрымянення, паколькі для такіх асоб будуць арганізаваныя спецыяльныя ўчасткі ў СІЗА, у адсутнасць незалежных назіральнікаў немагчыма будзе пераканацца, што гранічная залежнасць затрыманых ад адміністрацыі не прывядзе да масавых парушэнняў (прымусу да галасавання, парушэння таямніцы голасу і да т. п.)

Асобы, што адбываюць "хімію" і "хатнюю хімію", для галасавання павінны браць дазволы ў інспектараў. Яны могуць вырашаць — выдаваць дазвол на асноўны дзень або на датэрміновае галасаванне. Якія наступствы могуць быць у дадзенай сітуацыі?

Па аналогіі з асобамі, якія ўтрымліваюцца пад вартай, у сілу асаблівай адміністрацыйнай залежнасці ад пенітэнцыярных уладаў, можна чакаць грубага парушэння выбарчых правоў такой катэгорыі выбаршчыкаў, у прыватнасці магчымы прымус да ўдзелу ў выбарчых працэдурах, парушэнне таямніцы голасу.

Якія ёсць гарантыі для рэалізацыі выбарчых правоў прадстаўнікоў_іц уразлівых груп?

Артыкул 6 Выбарчага кодэкса вызначае прынцып роўнасці: "Выбаршчыкі... удзельнічаюць... у выбарах... на роўных падставах". Каб забяспечыць магчымасць рэалізацыі сваіх выбарчых правоў усімі жадаючымі, нават калі яны часова знаходзяцца не па месцы пражывання, арт. 17 Выбарчага кодэкса прадугледжана магчымасць арганізацыі ўчасткаў для галасавання ў вайсковых частках, у лякарнях, санаторыях, дамах адпачынку ды іншых месцах часовага знаходжання.

Фізічная даступнасць участкаў для галасавання застаецца праблемай, нягледзячы на дэклараваныя шмат гадоў праграмы забеспячэння безбар'ернага асяроддзя. Вось тут можна паглядзець вынікі маніторынгу дасягальнасці ўчасткаў на выбарах 2019. Звычайнае рашэнне праблемы недаступнасці самога ўчастка — выезд на надомнае галасаванне. Аднак такі падыход не адпавядае прынцыпу свабоды выбаршчыка і міжнародным стандартам забеспячэння права на ўдзел людзей з інваліднасцю ў грамадска-палітычным жыцці. Кампанія "Праваабаронцы за свабодныя выбары" працягне назіранне за гэтай тэмай і будзе ўдзячная за любую інфармацыю аб праблемах у гэтай сферы.

Галасаванне дома. Чым яно можа быць небяспечна для грамадства?

Галасаванне дома ("па месцы знаходжання выбаршчыка") рэгулюецца арт. 54 Выбарчага кодэкса. З аднаго боку, такая форма галасавання забяспечвае магчымасць удзелу ў выбарах для ўсіх, хто пажадаў гэта зрабіць, людзей, якія не маюць фізічнай магчымасці наведаць участак для галасавання "па стане здароўя або па іншых уважлівых прычынах". Але з іншага боку, у сітуацыі адсутнасці незалежнасці выбарчых камісій і нядопуску незалежных назіральнікаў, вельмі цяжка забяспечыць сумленнасць і празрыстасць такой працэдуры.

Для мэтаў дакументаў кампаніі "Праваабаронцы за свабодныя выбары "тэрмін "выбары*" у дачыненні да выбарчай кампаніі-2024 выкарыстоўваецца з зорачкай, каб падкрэсліць умоўны характар гэтага тэрміна, паколькі любая свабодная і справядлівая выбарчая кампанія прадугледжвае, перш за ўсё, умовы, калі ў поўнай меры рэалізуюцца правы і свабоды, уключна з свабодай слова, свабодай мірных сходаў і асацыяцый, правам удзельнічаць у кіраванні сваёй дзяржавай, свабодай ад дыскрымінацыі, што ў цяперашні час у Беларусі практычна адсутнічае.

"Праваабаронцы за свабодныя выбары"

Арыгінальная публікацыя