Не мяняць, а абмяркоўваць: адбыліся дыскусіі аб Прынцыпах дзейнасці беларускіх праваабаронцаў

У лютым і сакавіку 2025 года у Вільні і Варшаве прайшлі дзьве сустрэчы, прысвечаныя Прынцыпам дзейнасці беларускіх праваабаронцаў. Сустрэчы ініцыяваў і арганізаваў Беларускі дом правоў чалавека імя Барыса Звозскава.

Што такое Прынцыпы дзейнасці беларускіх праваабаронцаў

Прынцыпы былі прынятыя на IV Праваабарончым форуме ў кастрычніку 2017 года. Перад тым іх распрацоўвала група экспертаў-праваабаронцаў, а ў абмеркаванні ўзялі ўдзел каля 70 праваабаронцаў з усёй Беларусі. Прынцыпы – гэта звод этычных і прафесійных прынцыпаў, якія вызначаюць патрабаванні да праваабаронцы і яго дзейнасці. Прынцыпы ствараліся не як юрыдычны дакумент, а як этычны арыентыр, які мусіць дапамачы супольнасці заставацца ўнутрана згуртаванай, дзейнічаць прафесійна, без палітызацыі, захоўваючы адданасць каштоўнасцям правоў чалавека.

Падрабязней пра Прынцыпы, іх гісторыю, як далучыцца і спіс арганізацыяў, якія падтрымалі Прынцыпы, чытайце на сайце БДПЧ.

Чаму і навошта былі зладжаныя гэтыя абмеркаванні?

У 2020 годзе абставіны дзейнасці беларускіх праваабаронцаў радыкальна змяніліся. Рэпрэсіі супраць грамадзянскай супольнасці, якія раней былі спарадычнымі і кропкавымі, ад жніўня 2020 года набылі масавы характар і ўзмацніліся. Пераслед актывістаў і праваабаронцаў прывёў да таго, што праваабарончая супольнасць вымушана пакінула Беларусь і працягнула дзейнасць за мяжой, у розных краінах. Да таго ж, да супольнасці далучылася шмат новых пэрсонаў і арганізацыяў, паўсталых пасля 2020 года; яны не ўдзельнічалі ў абмеркаванні і зацвярджэнні Прынцыпаў у 2017 годзе і раней.

За гады, якія мінулі ад жніўня-2020, паўстала шмат пытанняў датычна Прынцыпаў: напрыклад, ці аднолькава іх разумеюць праваабаронцы? Беларускі дом правоў чалавека імя Барыса Звозскава выступіў ініцыятарам вялікай дыскусіі ў праваабарончай супольнасці.

Да ўдзелу ў сустрэчах былі запрошаныя ўсе: і тыя, чыя дзейнасць прыпала на перыяд паўстання беларускай праваабарончай супольнасці ў час пратэстаў канца 90-х, і тыя, хто пачаў дзейнічаць зусім нядаўна.

Што абмяркоўвалі на сустрэчах?

Пра гэта расказала каардынатарка стратэгічнага накірунка БДПЧ: “Узмацненне патэнцыяла” М.С.

Узаемадзеянне з беларускай дзяржавай

Абмеркаванне пачалося з вызначэння таго, што праваабаронцы разумеюць пад “узаемадзеяннем з дзяржавай”, ці ўсе аднолькава ўяўляюць сабе, з чаго складаецца гэты працэс. Абмяркоўвалі, што “ўзаемадзеянне” – гэта не спрыянне дзяржаве, не супраца з ёй і не падтрымка. Частка праваабаронцаў трымаецца меркавання, што “узаемадзеянне” азначае не болей, чым звароты да дзяржавы, хадайніцтвы і скаргі; частка праваабаронцаў уважае недапушчальным нават такое ўзаемадзеянне.

Празрыстасць і адкрытасць

Сярод Прынцыпаў пад пунктам 4 пазначаныя празрыстасць і адкрытасць. Але як гэта спалучаецца з бяспекай праваабаронцаў і тых, каму яны дапамагаюць? На сустрэчах абмяркоўвалі, як праваабаронцам дзейнічаць, захоўваючы патрабаванні бяспекі; таксама абмяркоўвалі і празрыстасць дзейнасці ў самім сектары, каб патрабаванні бяспекі не былі прыкрыццём для злоўжыванняў.

Ці дапушчальная "падтрымка сваіх"?

На абедзьвюх сустрэчах, і ў Вільні, і ў Варшаве, удзельнікі ўздымалі тэму “падтрымкі “сваіх”. Гэта было сфармулявана наступным чынам: праваабаронцы ладзяць гучныя кампаніі, у тым ліку – міжнародныя, ў падтрымку палітвязняў-праваабаронцаў, журналісты – журналістаў-палітвязняў; але ці этычна гэта ў дачыненні да сотняў іншых палітвязняў? Ці адпавядае гэта Прынцыпам – калі палітвязні, якія не належаць да арганізаванай супольнасці, не атрымліваюць аналагічнай падтрымкі?

Што будзе пры невыкананні Прынцыпаў?

На сустрэчах праваабаронцы ўздымалі пытанне: калі арганізацыя, якая падпісала Прынцыпы, не выконвае іх – ці пацягне гэта нейкія санкцыі? Які механізм можа забяспечыць выкананне Прынцыпаў? Або праваабарончая супольнасць павінна самарэгулявацца, бо нікога не магчыма прымусіць да выканання Прынцыпаў. Таксама абмяркоўвалі і саму працэдуру падпісання – ці павінная яна застацца дэкларатыўнай, як цяпер, або патрабуе ўдасканальвання.

Іншыя пытанні і тэмы для абмеркавання ў будучыні

Дом правоў чалавека імя Барыса Звозскава прыводзіць у гэтым артыкуле толькі асноўныя пытанні, якія абмяркоўвалі праваабаронцы. На сустрэчах гучала шмат іншых тэмаў. Напрыклад, калі супольнасці становяцца вядомымі выпадкі харасмэнту і злоўжыванняў паўнамоцтвамі, ці мусіць супольнасць адрэагаваць нейкім чынам? Што рабіць, калі паміж праваабаронцамі ўзнікаюць канфлікты праз розныя погляды? Ці магчыма стварыць платформу для дыялога супольнасці? Гаворка ішла і пра незалежнасць праваабарончай дзейнасці ад палітычных структураў і дзяржавы, пра выклікі і магчымасці існавання супольнасці ў эміграцыі.

Шмат пытанняў засталіся толькі агучанымі, але не абмеркаванымі, праз брак часу.

Кансэнсус аб тым, што Прынцыпы не трэба мяняць

Аднак ўжо на гэтым этапе можна адзначыць, паводле словаў каардынатаркі стратэгічнага накірунку “Падвышэнне патэнцыялу” М.С., што ў супольнасці ёсць згода: спіс прынцыпаў з’яўляецца вычарпальным, але існуюць розныя погляды на іх сутнасць. Часам розніца абумоўленая недастатковай абазнанасцю, а часам — адрозненнямі ў падыходах і прынцыповым разуменні. Прынцыпы трэба не мяняць – іх трэба абмяркоўваць, удакладняць значэнне, высвятляць нюансы. Таксама добра было б, для аднолькавага разумення Прынцыпаў усёй супольнасцю, тлумачыць Прынцыпы на прыкладах канкрэтных кейсаў, апісваць прымяненне Прынцыпаў у дзеянні.

“Важна, каб супольнасць сама была зацікаўленая ў падтрымцы Прынцыпаў як арыентыру ў дзейнасці праваабаронцаў. Таму важна падтрымліваць іх актуальнасць у супольнасці” - адзначыла М.С.

Што далей?

БДПЧ плануе падтрымліваць тэму Прынцыпаў у актуальным стане: будуць зладжаныя наступныя сустрэчы; магчыма, прысвечаныя асобным прынцыпам ці тэмам. Таксама БДПЧ працягне публікацыі аб тым, як у праваабарончай супольнасці прасоўваецца дыскусія аб Прынцыпах.

Калі вы жадаеце далучыцца да дыскусіі як праваабаронца – пішыце на адрасе capacity@belhumanrights.house, вы будзеце далучаныя да рассылкі з анонсамі наступных сустрэчаў. Калі вы, як арганізацыя, жадаеце далучыцца да Прынцыпаў, працэдура далучэнння апісаная на старонцы Прынцыпаў.

Беларускі дом правоў чалавека імя Барыса Звозскава