Фотапраект «Партрэты моцы»: Таццяна Нядбай, Беларускі ПЭН

Фонд Дамоў правоў чалавека зладзіў фотаконкурс партрэтаў жанчынаў-праваабаронцаў "Партрэты моцы". Ад Беларускага дому правоў чалавека ў ім узяла ўдзел Таццяна Нядбай.

Таццяна Нядбай - беларуская пісьменніца і праваабаронца; сёння яна - старшыня Беларускага ПЭНа і Старшыня Рады Беларускага дома правоў чалавека імя Барыса Звозскава.

Фота Таццяны Нядбай для праекта "Партрэты моцы" выканала Таццяна Ўласенка. Фота зроблена ў Вільні, у жніўні 2024 года, на фоне выявы Алеся Бяляцкага, палітычнага вязня, праваабаронцы.

Спецыяльна для праекта Таццяна Нядбай дала інтэрв'ю.

Чаму вы сталі праваабаронцай? Калі вы зразумелі, што вы праваабаронца?

Усё жыццё мяне «заносіла» ў сітуацыі, дзе даводзілася сутыкацца з несправядлівасцю і супраціўляцца ёй. Сфера правоў чалавека — выдатная прастора, дзе такую нязгоду з несправядлівасцю і жаданнем адстаяць чалавечую годнасць можна прымяніць, рэалізаваць не толькі для сябе, але і для іншых людзей. Праваабарончая дзейнасць натуральным чынам супала з маімі ўнутранымі адчуваннямі і каштоўнаснымі ўстаноўкамі, і ўмацоўвала іх. А таксама дазваляла адчуць, што, вобразна кажучы, сваімі рукамі, метр за метрам, можна адстойваць і пашыраць тэрыторыю годнасці. Мне доўгі час падавалася, што я не вартая называцца праваабаронцай, бо не хапае ведаў, досведу, кампетэнцый, але ў нейкі момант (быў ліпень 2020 года), калі дзялілася сваім нумарам тэлефона з чарговай новай знаёмай, пабачыла, што яна мяне запісвала ў свае кантакты як «Таццяна праваабаронца». Тады, відаць, і я сабе дазволіла ў дачыненні да сябе ўжываць гэтае вызначэнне.

Які характар вашай працы і з якімі праблемамі вы сутыкаецеся як праваабаронца?

Наша арганізацыя працуе з літаратарамі і (шырэй) з дзеячамі культуры. Мы рэалізуем праекты, якія дапамагаюць літаратарам рэалізоўваць свой патэнцыял, а таксама спрыяем развіццю літаратуры. Таксама мы рэалізуем маніторынг парушэнняў правоў чалавека ў сферы культуры і культурных правоў.

Адна з відавочных (і агульных для ўсіх беларускіх праваабаронцаў) праблем — немагчымасць сёння паўплываць на дзяржаву дзеля спынення рэпрэсій і іншых парушэнняў правоў чалавека.

Адна з унікальных праблем, з якімі мы сутыкаемсмя, завязаная на характар нашай сферы дзейнасці. З аднаго боку, беларуская культура знаходзіцца пад прыгнётам дзяржавы, часта знішчаецца, знаходзіцца пад пагрозай знішчэння. І адна з асноўных задач нашай арганізацыі — развіццё беларускай культуры і літаратуры, спрыянне літаратарам. А з іншага боку мы можам сутыкацца з сітуацыямі, калі людзі, якія зрабілі шмат для беларускай культуры, якія ахвяравалі сваім дабрабытам, здароўем, часта — жыццём, якія з’яўляюцца нацыянальнымі героямі, могуць недастаткова добра разумець ідэі і каштоўнасці правоў чалавека, звяртацца у сваёй дзейнасці да падыходаў, якія пярэчаць правам чалавека, што мы як праваабарончая арганізацыя не можам падтрымліваць. Мы павінны падабраць адпаведныя словы і ацэнкі для прызнання і ўшанавання заслуг, але таксама і для артыкуляцыі праблемных вобласцяў. Адна з нашых задач, такім чынам, распаўсюд ідэяў правоў чалавека, будаванне сістэмы падтрымкі і развіцця нацыянальнай культуры і літаратуры на падставе падыходу заснаванага на правах чалавека. І гэта вельмі амбітная задача.

Таццяна Нядбай. Фатограф Таццяна Ўласенка, спецыяльна для "Партрэтаў моцы". Вільня, 2024 год

Якую сітуацыю з правамі чалавека ў вашай краіне вы хацелі б бачыць у бліжэйшыя 30 гадоў?

Чалавечая годнасць павінна быць адной з базавых каштоўнасцяў у сістэме адукацыі — ад дзіцячага садочка да ўніверсітэта. Адукацыя і выхаванне павінны будавацца вакол гэтага стрыжня. Тое ж — у пенітэнцыарнай сістэме.

Каштоўнасці правоў чалавека павінны стаць скразнымі для фармавання дзейнасці як дзяржаўных, так і недзяржаўных арганізацый.

Якая зараз сітуацыя з правамі чалавека ў вашай краіне?

Хацела б адказаць вершам:

(2020-2023)

Затрымалі і адпусцілі без пратакола
Добра, што толькі тры дні, але не штраф
Добра, што не білі
Добра, што штраф, а не суткі
Добра, што суткі, але хаця з матрацам
Добра, што 15 сутак, але не 30
Добра, што не білі
Добра, што 90 сутак, а не крыміналка
Добра, што крыміналка, але не білі
Добра, што хатняя хімія, а не хімія
Добра, што хімія, а не гады ў зняволенні
Добра, што 2-3 гады, а не дзясятак
Добра, што ў СІЗА, а не ў калоніі
Добра, што агульны рэжым, а не ўзмоцнены
Добра, што ёсць лісты, хоць і ўзмоцнены
Добра, што ў калоніі, а не ў ПКТ
Добра, што ў ПКТ, а не ў ШЫЗА
Добра, што ў ШЫЗА, але здаровы
Білі, але хаця б здаровы
Добра, што выйшаў, цяпер плануем лячэнне

Яшчэ сядзіць, але хаця б жывы

Ці можаце вы адным сказам апісаць свой дэвіз, матывацыю быць праваабаронцам?

Я ўяўляю сабе правы чалавека як рамяні бяспекі, якімі прышпільваешся, каб у аварыйнай сітуацыі мінімізаваць шкоду як для сябе, так і для іншых людзей, якія знаходзяцца побач. Асабліва ў аварыйнай сітуацыі, бо вельмі часта перыяды турбулентнасці, крызісаў, войнаў становяцца апраўданнем для адмовы ад правоў чалавека і нагодай паставіць каштоўнасці правоў чалавека пад сумнеў.

Пра «Партрэты сілы»

Жанчыны-праваабаронцы, якія абараняюць правы чалавека, сутыкаюцца з дыскрымінацыяй і стэрэатыпамі аб сваёй ролі і ўдзеле ў грамадзскім жыцьці.

Фонд Дамоў правоў чалавека імкнецца ўшанаваць і папулярызаваць незалежных жанчынаў-праваабаронцаў і іх працу праз фотавыставу «Партрэты сілы: жанчыны, якія абараняюць правы чалавека», а таксама асвятліць сітуацыю з правамі чалавека ў краінах Сеткі Дамоў правоў чалавека.

Выстава, якая выйшла ўжо ў трэці раз, дзеліцца партрэтамі і гісторыямі праваабаронцаў, якія працуюць над рознымі пытаннямі, уключаючы дакументаванне парушэнняў правоў чалавека і ваенных злачынстваў, вяршэнства закона, правы жанчын, палітычных зняволеных, свабоду выказвання і г.д.

Даведайцеся больш тут.